Name: Буряад хэлэнэй Сахим ном
Item: Буряад хэлэнэй Сахим ном
Author: olgazandynova

» Меню сайта

» Категории раздела

Уроки бурятского языка с ИКТ [7]

методические рекомендации [5]

Статьи [6]

Бурятский язык в начальной школе [9]

уроки бурятского языка [0]

» Полезные ссылки

» Пед.сообщества

» Вместе с Google

» Наши направления

» Песня о ФГОС

» Твитты

Главная » Файлы » Бурятский язык » методические рекомендации

Буряад хэлэнэй Сахим ном

	06.02.2012, 15:55
БУРЯАД РЕСПУБЛИКЫН ЭРДЭМ hУРАЛСАЛАЙ МИНИСТЕРСТВО РЕСПУБЛИКЫН YНДЭhЭТЭНЭЙ НЭГЭДЭХИ ЛИЦЕЙ-ИНТЕРНАТ «БУРЯАД ХЭЛЭН» (САХИМ НОМ) МЕТОДИЧЕСКА ДУРАДХАЛНУУД АВТОР: ИВАХИНОВА Я.Ц. Буряад хэлэн. 5-9-дэхи классуудта γзэгдэхэ электрон ном. «Буряад хэлэн» гэhэн электрон номой гол зорилгонуудай нэгэн hурагшадайнгаа сэдьхэл хангама хэшээлнγγдые γнгэргэхэдэ багшанарта туhаламжа γзγγлгэ болоно. Мγнөө γеын эрхэ байдалаар hурагшадай ухаа гγйлгэн, абьяас тγрγγлэн, hонирхол татуулха аргануудай нэгэн компьютер болонхой гэжэ мэдээжэ. Хэрбэеэ буряад хэлэнэй кабинедγγд компьютернуудаар хангагданхай байбал, энэ номой туhа эли тодоор харагдахань дамжаггγй. Үндэhэтэнэй hургуулинуудай программын ёhоор зохёогдоhон электрон ном багшыншье, hурагшыншье эрилтэ дγγрэн хангамаар гэжэ hанагдана. 3 жэл соо туршалгын талмай байhан γндэhэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай буряад хэлэ, литературын багшанар, hурагшад энэ номой γγргэ γндэрөөр сэгнэнхэй. Энэ методическа дурадхалнууд соогоо гол анхаралаа, номой бγхы хубинуудта хандан, даабаринуудые зохёон тааруулгада хандуулааб. «Буряад хэлэеэ γзэе» гэhэн хуби соо hурагшадта буряад хэлэнэй программын ёhоор γгтэhэн даабаринууд элбэг. Тусхай сэгнэлтэ абахаар шалгалтын даабаринууд, диктантнууд γгтэнхэй. «Буряад хэлэн» гэhэн электрон номоймнай γшөө нэгэ ехэ зорилго хадаа hурагшадтаа арадайнгаа тγγхэ, ёhо заншал, соёл болбосорол ойлгуулха, тγрэл хэлэн дээрээ ямаршье сэдэбээр хөөрөө дэлгэхэ аргыень хγгжөөлгэ болоно. Тиимэhээ буряад хэлэнэйнгээ грамматика γзэжэ байхадаа, hурагшаднай номой бусад хубинуудта хандажа, γзэжэ байhан сэдэбээ бэхижγγлэнгээ, арадайнгаа хγгжэлтэ тухай мэдэсэтэй болохые оролдохо болоно. Өөрынгөө ажалда хэрэглэжэ, яhала hайн дγн харуулhан аргануудаймни нэгэн - hурагшадайнгаа аман хэлэ хγгжөөлгэдэ тааруулан элдэб тγхэлэй даабаринууд эндэ γгтэнэ. Буряад хэлэнэй бγхы хубинуудаар γгтэhэн даабаринуудые дγγргγγлжэ байхадаа, hурагшадай холбоо хэлэлгэдэ залан оруулхаар удхатай мэдγγлэлнγγдые анхармаар. Жэшээнь: Тэмдэгэй нэрэ. 6- дахи даабари. гтэhэн мэдγγлэлнγγд соо hэеы гэр тухай хэлэгдэнэ. Энэ сэдэб хγгжөөн, «Буряад арад» гэhэн хуби сооhоо «hэеы гэр» гэhэн хуудаhа ираад, тон γргэн мэдэсэ абажа, болохоор байна. Иимэрхγγ тγхэлэй даабаринуудые γнгэргэхөөр даабаринууд ном соо олон. Энэ методическа дурадхалнууд электронно номой тγрγγшын хэблэлэй туршалгаhаа буридхэгдоо Мγноо энэ номоймнай 2-дохи, заhагдаhан, нэмэгдэhэн хэблэл бэлдэгдэжэ байна. «Буряад хэлэн» гэhэн электронно номойнгоо шэнээр хэблэгдэн гарахада, заhагдаха зγйлнγγд олдохо гэжэ найдаял даа. Я. Ц. Ивахинова. I "Фонетикэ” гэһэн хуби соо үгтэһэн сэдэбүүд (темэнүүд) 1. Фонетикэ тухай ойлгосо 2. Аялганууд 3. Хашалганууд 4. Орфографи 5. Орфоэпи 6. Фонетическэ шүүлбэриин гурим 7. Шалгалтын асуудалнууд Һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал хүгжөөхэ зорилгонууд: Үзэжэ гараһан темэнүүдээ бэшэг дээрэ бэхижүүлхэ зорилготойгоор темэ бүхэнөөрнь тестын түхэлэй 10 һорилгын, 10 шалгалтын даабаринуудые дүүргүүлхэ. Дүн хамта фонетикээр..300 гаран.даабаринууд үгтэнхэй. Түргэн, удаан, дифтонг аялгануудай илгаае хүсэд һайнаар ойлгуулха хэрэгтэ тусгаар анхарал табиха. Ном соо үгтэһэн даабаринуудые, словарна диктантнуудые дүүргүүлхэ шухала. Хатуу ба зөөлэн хашалгануудай илгаае шэхээрээ шагнаад илгаруулха дадалтай бололгодонь туһалжа, дикторэй хүтэлбэри доро үгтэһэн диктантнуудые бэшүүлхэ, шагнуулха. Хашалганай хатуу гү, али зөөлэнһөө боложо, үгэнүүдэй удха ондоо болошодог ушарые толи хэрэглэн анхаруулха. Абтаһан үгэнүүдые бэшүүлжэ һургахадаа, үгтэһэн даабаринуудһаа гадна орфографическа толи хэрэглэхэ, бэеэ даагаад ном сооһоо статьянуудые шэлэжэ, абтаһан үгэнүүдые оложо, ямар ушарта, юундэ хэрэглэгдэһыень тайлбарилжа шадаха дадалтай болгохо. Фонетическэ шүүлбэри, үгын транскрипци хүүлэжэ һургаха. Багша хэшээлэйнгээ материалтай танилсуулхадаа, ном соо үгтэһэн хүсэнэгүүдтэ хандаха. Танай анхаралда үгтэһэн хэдэн ондоо түхэлэй хүсэнэгтэнүүдые "Багшын дүршэлһөө” гэһэн бүлэг соо олохо аргатайт. (Жамьянова Ц.-Х. Ж., Жанчипова Ц. С.). "Грамматикын нэрэ томьёогой толи” хэрэглэлгэ, һурагшадай мэдэсэ тодорхойлхо, үргэдхэхэ аргада тон туһатай байха тухайнь һануулха, хүдэлмэриин дадал бэхижүүлхэ шухала. Электронно номой 4 хуби буряад хэлэнэйнгээ грамматика заажа байхадаа тон эдэбхитэйгээр хэрэглэхэ гэжэ оролдолго гаргаха.номой хубиин "Буряад орон” гэһэн бүлэгтэй "Фонетикэ” заажа байхадаа танилсажа эхилнэбди. Тусхай тэмдэгүүд:  — һурагшадай өөһэдөө ажаглаха, уншаха текстнүүд (ученик должен самостоятельно изучать текст) - номой бүлэгһөө темэдэ орохо (перейти с одного раздела в другой) • — холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ, элдэб түхэлэй аман, бэшэмэл хүдэлмэри (развитие речи, творческие работы) Сэдэб (темэ) Үзэгдэхэ материал Һурагшадай мэдэсэ үргэдхэлгэ, холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ Электронно номой материал I. Фонетикэ. Фонетикэ тухай ойлгосо. II. Аялганууд. III. Хашалганууд. IҮ. Орфографи. Орфоэпи Хэлэн тухай ойлгосо. Фонетикэ тухай ойлгосо. Хэлэлгын мүсэнүүд. Хэлэлгын абяанууд. Аялганууд тухай ойлгосо. Аялгануудай илгаа. Йотированно аялганууд. Аялгануудай тааралдал, һубарил, нугарал. Хашалганууд тухай ойлгосо. Хонгёо болон бүдэхи хашалганууд. Хатуу болон зөөлэн хашалганууд. Бүхы дэлхэйн арадууд өөрын хэлэтэй, тэдэнь хэлэлгын абяануудай хүсөөр гаргагдана, хангагдана. Буряад хэлэн буряад арадай хоорондоо харилсан, бодолоо андалдаха зэбсэг, түрэлхи хэлэн болоно. Хэшээлэйнгээ эхиндэ багша оролто үгэдөө Буряад республикын газарай байгууламжатай, һүлдэ тэмдэгүүдтэй танилсуулха. Энэ бүлэг соохи текстнүүдэй удхатай танилсуулаад, түргэн, удаан, йотированна аялгануудые олгохо, зүбөөр уншуулха, аялгануудай илгаа зааха г. м. даабаринуудые зохёон тааруулха. Улаан-Үдэ тухай зурагай суглуулбарида хандан, "Ниислэл хото”, "Хотын нүүхэһээ”, "Соёл һуралсал” г. м. статьянуудые хэрэглэн, багахан найруулгануудые зохёолгохо. Аялгануудай тааралдал, һубарил, нугарал баримталан бэшэгдэһэн үгэнүүдые текст соонь илгаха, дүримөөр баталха г. м. даабаринуудые хэрэглэжэ болохоор. Байгал далайда шудхадаг гол горхонуудай, загаһадай, хадануудай, һалхинуудай нэрэнүүдые түүжэ бэшэхэ, хашалгануудынь тэмдэглэхэ, илгааень зааха, фонетическэ шүүлбэри үнгэргэхэ г. м. даабаринуудые дүүргүүлхэ. Байгал далай тухай нэгэ домогынь уншуулха, бэлигтэ уран зураашадай зурагуудтай танилсуулха. Д.-Н. Дугаров "Байгал далай. Бүрхэг үдэр”, "Байгал. Үдэшын зураг”, "Максимиха. Үдэшэ” г. м. Буряад ороной, Байгал ехэ далайн байгаали зураглаһан уран үгэ. (Поэдүүдэй шүлэгүүдые анхарха). Эдэ бүхы темэнүүдһээ багша өөрөө шэлэн, һурагшадайнгаа мэдэсэ, шадабарида тааруулан, нэгэ бүхэли ойлгосо болгон материалаа тааруулха. Үгэнүүдые орфоэпическэ зүбөөр үгүүлүүлжэ һургалгада дикторэй хабаадалгатайгаар диктантын текстнүүдые дабталсан уншуулха, тоолуурнуудые, шүлэгүүдые хэрэглэхэ. "Эхэ нютаг” "Буряад республика”  "Буряад орон”  "Ниислэл хото” • Зурагай суглуулбари "Буряад орон”  "Байгал далай” "Буряад хэлэеэ үзэе” • "Амар сайн” • "Уран һайханай дээжэһээ” • "Уран үгын абдарһаа” II. Лексикэ Шэнжэлхэ темэнүүд: 1. Лексикэ тухай ойлгосо 2. Үгын удха 3. Буряад үгэнүүдэй уг гарбалаараа илгарал 4. Буряад үгэнүүдэй хэрэглэлгээрээ илгарал 5. Фразеологи 6. Үгын лексическэ шүүлбэри Хэлэлгэ мэдүүлэлһээ, мэдүүлэл үгэнүүдһээ, үгэнүүд абяануудһаа бүридэдэг. Үгэ ямар нэгэн ойлгосо тэмдэглэдэг. Лексикын шэнжэлхэ юумэниинь үгэ, үгын удха болоно. Буряад хэлэнэй лексикэ хэды үгэһөө бүридэнэб? Энэ асуудалда һурагшадаа асархадаа, электронно ном соо үгтэһэн толинуудай жагсаалта (перечень) анхаруулха, толинуудай зорилгонуудые тайлбарилха. "Лексикээр” үгтэһэн һорилгын даабаринуудые дүүргүүлхэ; шалгалтын даабаринуудаар, темэдэ тааруулан бүридхэгдэһэн диктантнуудые бэшүүлэн, һурагшадайнгаа мэдэсэ шалгаха, сэгнэхэ. "Лексикэ” үзэжэ байхадаа, электронно номой "Буряад арад” гэһэн хубитай дүтөөр танилсалга эмхидхэхэ. Сэдэб (темэ) Үзэгдэхэ материал Һурагшадай мэдэсэ үргэдхэлгэ, холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ Электронно номой материал Лексикэ Лексикэ тухай ойлгосо. Үгын удха. Буряад үгэнүүдэй уг гарбалаараа илгарал, хэрэглэлгээрээ илгарал. Фразеологи Үгын лексическэ шүүлбэри Хэлэн гээшэ хүн түрэлтэнэй бии болоһон сагһаа эхилжэ хүгжөөд, тэрэнэй отогтон (род), угсаатан (племя), яһатан (народность), үндэһэтэн (национальность) гэһэн шатануудта хүгжэхэдэнь, түрүүн отогтоной, угсаатанай, яһатанай, үндэһэтэнэй хэлэнүүд хүгжэжэ ерэһэн байна. Тэрэ буряад арадайнгаа түүхэтэй нягта холбоотой, суг хүгжэһэн байдаг. (Э. Раднаев "Буряад хэлэн дунда һургуулида”, У-Ү., 2005 он). Газарай зураг хэрэглэн, отог, угсаатан, яһатан гэһэн ойлгосонуудые үгэхэ. Энэ бүлэг соо үгтэһэн сэдэбүүдые өөрын үзэмжөөр шэлэжэ абаад, толи хэрэглэн хүдэлхэ дадал мүлихэ. Жэшээнь, "Эрэ хүнэй хубсаһан” гэһэн темэтэй танилсаад, Б.-М. Зыдрабынай зурагуудые хараха, буряад хубсаһанай хубинуудые анхарха, толи сооһоо тайлбари олохо, хадууха гэхэшэлэн хүдэлмэринүүдые үнгэргэхэ. Б. Гомбоевой грамматическа наадануудтай танилсуулха. Һурагшадай үгын нөөсэ баяжуулгада тон һайн түлхисэ боложо үгэхөөр наадануудые хэрэглэхэ шухала. (Һонирхолтой юртэмсэ) Һурагшадай анхаралда оньһон хошоо үгэнүүдые темэ темээрнь хубаан үгэхэ, синонимуудые, антонимуудые олгохо, удхыень тайлбарилха г. м. Үгын лексическэ шүүлбэри яажа хэхэ тухай һануулга хараха. Жэшээнүүдые баримталан, һорилгын даабаринуудые дурадхаха. "Буряад арад” Буряад-монголшуудай ажаһуудаг газар "Уг гарбал” Эхирид, хонгоодор, хори, сартуул, сонгоол угсаатанай отогууд  "Буряад” гэһэн нэрэ”  "Буряад эдеэн”  "Буряад хубсаһан”  "Һэеы гэр Толинууд: Фразеологизмуудай Буряад нэрын толи Синонимуудай толи Буряад хэлэеэ үзэе "Амар сайн” "Һонирхолтой юртэмсэ” Уран үгын абдарһаа Оньһон үгэнүүд III Морфологи Грамматика гээшэ хэлэнэй байгуулга шэнжэлдэг языкознаниин нэгэ хуби болодог эрдэм юм. Грамматика морфологи синтаксис хоёрһоо бүридэдэг. Морфологи хэлэлгын хубинуудые, тэдэнэй хубилалта, бии бололго үзэдэг. Тус номой "Морфологи” гэһэн хуби соо иимэнүүд сэдэбүүд ороно: • Юумэнэй нэрэ • Тэмдэгэй нэрэ • Тоогой нэрэ • Түлөөнэй нэрэ • Үйлэ үгэ • Дайбар үгэ • Дахуул үгэ • Холболто үгэ • Зүйр үгэ • Аянгалһан үгэ Сэдэб дамжуулгадаа багша "Грамматикын нэрэ томьёгой толи” һэхэжэ, "Морфологи” гэһэн сэдэбээр үгтэһэн тодорхой хүсэнэгтэнүүдтэ хандаха, тэдэнээ хэблэн гаргаад, һурагшадай үзүүлбэриин материал болгохо аргатай. "Багшын суглуулбарида” ороһон республикын багшанарай тестовэ хүдэлмэринүүд, хүсэнэгтэнүүд ажалдатнай һайн туһаламжа боложо үгэхоор гэжэ һанагдана. Нэгэ ехэ сэдэб үзэжэ дүүргэһэнэйнгээ удаа шалгалтын тестнүүдые, диктантнуудые (грамматическа даабаритай) һурагшадаараа дүүргүүлхэ, сэгнэлтэнүүдынь бүридхэхэ. Морфологи шудалжа байхадаа, электронно номой нэгэ ехэ "Ёһо заншал” гэһэн бүлэгтэй дүтөөр танилсажа эхилхэ. Урда жэлнүүдтэ үзэһэнөө һэргээжэ, "Эхэ нютаг”, "Буряад арад” гэһэн бүлэгүүдһээ һонин материалнуудые шэлэн, хэшээлдээ хэрэглэжэ, һурагшадай уншалгын шанар нарижуулха. Сэдэб (темэ) Үзэгдэхэ материал Һурагшадай мэдэсэ үргэдхэлгэ, холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ Электронно номой материал Морфологи. Юумэнэй нэрэ. Тэмдэгэй нэрэ. Тоогой нэрэ. Түлөөнэй нэрэ. Үйлэ үгэ. Дайбар үгэ (наречи) Бэеэ даагаагүй хэлэлгын хубинууд. Туһалагша хэлэлгын хубинууд. Юумэнэй нэрэ тухай ойлгосо. Хүниие болон хүнһөө бэшэ юумые тэмдэглэһэн юумэнэй нэрэ. Тусхайта болон жиирэй юумэнэй нэрэнүүд. Юумэнэй нэрын гаралга. Юумэнэй нэрын залгабаринуудай хүсөөр гаралга. Юумэнэй нэрын нэгэнэй ба олоной тоо. Юумэнэй нэрын зохилдол. Юумэнэй нэрын нюурта ба өөртэ хамаадал. Юумэнэй нэрын хэрэглэлгэ. Юумэнэй нэрын морфологическа шүүлбэри. Шалгалтын асуудалнууд. Тэмдэгэй нэрэ тухай ойлгосо. Анхан болон гараһан тэмдэгэй нэрэнүүд. Шанарта болон бүридэлтэ тэмдэгэй нэрэнүүд. Тэмдэгэй нэрын сасуулгын зэргэнүүд. Тэмдэгэй нэрын тоо, зохилдол, хамаадал. Тэмдэгэй нэрын хэрэглэлгэ. Тэмдэгэй нэрын морфологическа шүүлбэри. Шалгалтын асуудалнууд. Тоогой нэрэ тухай ойлгосо. Тоогой нэрын гаралга. Тоогой нэрын илгарал. Тоолоһон тоогой нэрын һүүлэй –н хашалганиие зүб бэшэлгэ. Тоогой нэрын тоо, зохилдол. Тоогой нэрын хамаадал. Тоогой нэрын хэрэглэлгэ. Тоогой нэрын морфологическа шүүлбэри. Шалгалтын асуудалнууд. Түлөөнэй нэрэ тухай ойлгосо. Түлөөнэй нэрын илгарал. Түлөөнэй нэрын олоной тоо. Түлөөнэй нэрын зохилдол. Түлөөнэй нэрын хамаадал. Түлөөнэй нэрын хэрэглэлгэ. Түлөөнэй нэрын морфологическа шүүлбэри. Шалгалтын асуудалнууд. Үйлэ үгэ тухай ойлгосо. Үйлэ үгын һуури. Үйлэ үгын гаралга. Үйлэ үгын түлэбүүд. Үйлэ үгын хэрэглэлгэ. Үйлэ үгын морфологическа шүүлбэри. Шалгалтын асуудалнууд. Дайбар үгэ тухай ойлгосо. Анхан ба гараһан дайбар үгэнүүд. Дайбар үгын илгарал. Дайбар үгэ дахуул үгэ хоёрой илгаа. Дайбар үгын зохилдол, хамаадал. Дайбар үгын хэрэглэлгэ. Дайбар үгын морфологическа шүүлбэри. Шалгалтын асуудалнууд. Дахуул үгэ. Холболто үгэ. Зүйр үгэ. Аянгалһан үгэ. "Юумэнэй нэрэ” гэһэн темээр үгтэһэн упражненинүүдые дүүргүүлжэ байхадаа, һурагшадай юрэнхы мэдэсэ үргэдхэхэ зорилго бэелүүлхэ шухала. Жэшээнь, темэ "Тусхайта ба жиирэй юумэнэй нэрэнүүд”, 6-дахи даабари (орон нютагуудай нэрэнүүдтэй мэдүүлэлнүүдые ологты). Үгтэһэн мэдүүлэлнүүд соо гол түлэб һэеы гэр тухай хэлэгдэнэ. Темэ үргэдхэн, һурагшадай холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэдэ "Һэеы гэр” гэһэн бүлэг соо үгтэһэн һонин материал дурадхаха, үнгэтэ зурагуудые харуулха г. м. хүдэлмэри үнгэргэхэ. Юумэнэй нэрэ үзэжэ байхадаа, газарай зурагуудые (карта), аймаг, тойрогууд тухай статьянуудые, "Голнууд – нютагаймнай баялиг”, "Аршаанууд” г. м. темэнүүдые үргэнөөр хэрэглэхээр. "Буряад зоной һуудал байдалай тайлбари толиһоо” ойлгогдоогүй үгэнүүдэй, мэдэсэнүүдэй удхатай танилсаха аргатайт. Юумэнэй нэрэ дабталга, бэхижүүлгын хэшээлдэ һурагшадай анхарал энэ темээр үгтэһэн номой (учебнигэй) гаршагта хандуулха. "Юумэнэй нэрэ” ямар сэдэбүүдһээ бүридэнэб? Энэ сэдэбүүд соо ямар асуудалнууд үзэгдэнэб? Ямарнууд бэшэгэй дүримүүд үзэгдэнэб? Эдэ асуудалнуудта һурагшад харюу бэдэрхэдээ, ном соо тобшоор үгтэһэн теоретическэ материал һэхэн хаража, мэдэсэеэ һэргээхэ аргатай. Мүн "Грамматикын нэрэ томьёогой толи” (Б. Цырендоржиева) хэрэглэхэ. Тэмдэгэй нэрын лексико-семантическа шанарынь юумэнэй ба үйлын шанар болоно. Тэмдэгэй нэрэ мэдүүлэл соо ехэнхидээ элирхэйлэгшэ болодог, элирхэйлһэн үгынгөө урдань байдаг. Энэ ойлгосонуудые һурагшадта ойлгуулха зорилготойгоор тааруулһан даабаринуудые гүйсэд дүүргүүлхэ шухала. Тэмдэгэй нэрэ хүнэй хөөрөө, хэлэлгэ уран нугалбаритай, ульгам, тодо болгодог. Энээниие гэршэлһэн жэшээнүүдые ном сооһоо оложо, һурагшадтаа дурадхаха. "Нааданууд” гэжэ сэдэб абаад, үгтэһэн багахан текстнүүдые тэмдэгэй нэрэнүүдые олоор оруулан, уран нугалбаритай болгохо; "Һайндэрнүүд” гэһэн сэдэб һэхэжэ, "Амаршалганууд ба үреэлнүүдые” жэшээлэн, өөһэдөө зохёохо г. м. даабаринуудые номой хубинуудта тааруулан бүридхэхэ. Тоогой нэрэнүүд юрэнхыдөө, тон үсөөн. Харин эдэ тоонуудаа ондо ондоогоор һубарюулан холбоходомнай, элдэб тоонууд болодог. Эдэл тоонуудтаа залгалтануудые нэмэхэдэмнай, дугаарлаһан, суглуулһан, баглуулһан, тоолоһон, бутархай, бүридэмэл тоогой нэрэнүүд болоно. Эдэ тоонуудые зүб бэшэлгэ тухай үгтэһэн хүсэнэгтэнүүдые "Грамматикын нэрэ томьёогой толи” сооһоо олонобди. Мүн "Багшын дүршэлһөө” гэһэн бүлэгтэ анхаралаа хандуулнабди. Багша хэрэгтэй үзүүлбэриин материал бүридхэнэ, һорилгын даабаринуудые дүүргүүлнэ, шалгалтын диктант үнгэргэнэ. Хэшээлэй эрилтын ёһоор үнгэргэхэ хүдэлмэриһөө гадуур тоогой нэрэ һурагшадайнгаа аман ба бэшэмэл хэлэлгэдээ эдэбхитэйгээр хэрэглэлгэдэ туһалан, элдэб түхэлэй даабаринуудые тааруулха шухала. Жэшээнь, "Математикын нэрэ томьёогой хуряангы толи” (Очиров.. У-Ү., 1995) һурагшадай анхаралда табиха. Толи соо үгтэһэн жэшээнүүдые, бодолгонуудые дүрим хэрэглэн, бэшэмээр, сээжээр хэлүүлхэ, бэшүүлхэ. Түлөөнэй нэрэнүүдэй тоо, зохилдол, хамаадал г. м. сэдэбүүд юумэнэй нэрэдэ адли һэн хадань, юумэнэй нэрэ үзэхэдөө хэрэглэһэн аргануудые дахуулан зааха. Тиибэшье түлөөнэй нэрэнүүдые бэшэхэ дүримүүд өөрын онсо илгаатай. Эдэ ушарнуудта һурагшадай анхарал онсолон хандуулха. Буряад поэдүүдэй шүлэгүүд сооһоо түлөөнэй нэрэнүүдые олохо, ямар ушарта хэрэглэгдэһыень тайлбарилха. Юумэ зураглан хөөрэхэдөө, түлөөнэй нэрэнүүдые хэрэглэхэ г. м. Даабаринуудые, Жамса Раднаевай уран зурагуудые хэрэглэн, сээжэ хөөрөөнүүдые эмхидхэхээр байна. "Буддын шажан” гэһэн бүлэг һурагшадтаяа шэнжэлэнгээ, үгтэһэн статьянууд соо хэр олон түлөөнэй нэрэнүүд хэрэглэгдээб гэһэн шэнжэлэл үнгэргэхэдэ болохо. Гэхэ мэтэшэлэн "Буряад хэлэн” гэһэн электронно ном соо ороһон материалнуудтай һурагшадаа гүнзэгыгөөр танилсуулха зорилго бэелүүлэгдэхэ ушартай. Буряад хэлэнэй үйлэ үгэ тон олон залгалтануудтай. Причастинууд зохилдодог, хамаададаг, зарим деепричасти мүн лэ хамаададаг. Эдэ олон залгалтанууд өөһэдын онсо илгаатай, тусхай дүримтэй. Тиимэһээ һурагшадай тодоор ойлгожо абахын тула темэ бэхижүүлгын даабаринуудта нарин хандаса хэрэгтэй. Ном соо үгтэһэн даабаринууд багшын эрилтэ хангажа шадахаар, тиибэшье нэмэри даабаринуудые хараадаа абаха шухала. Номой "Буряад юртэмсэ” гэһэн хуби соо үгтэһэн бүлэгүүдэй статьянуудые уншуулха (багшын үзэмжөөр) үйлэ ба байдал тэмдэглэһэн үйлэ үгэнүүдые түүжэ бэшэхэ, илгаралнуудаарнь хубааха, хандаһан түхэлэй үйлэ үгэнүүдые зүб интонацитайгаар уншуулха г. м. даабаринуудые зохёон тааруулха. Ном соо үгтэһэн шалгалтын даабаринуудые дүүргүүлхэдээ, жэшээнь: (хандаһан түхэл – даабари 4, мэдүүлһэн түхэл – даабари 3, причасти – даабари 1, деепричасти – даабари1). "Ёһо заншал”, "Буряад арад”, "Эхэ нютаг” гэһэн бүлэгүүдэй статьянуудые шэнжэлжэ үгтэһэн мэдүүлэлнүүдэй удха тайлбарилха, гүнзэгырүүлхэ. "Бэеэ абажа ябаха заабаринууд” соо үгтэһэн хүмүүжэлэй дүримүүдтэй танилсангаа, һурагшад үйлэ үгын 4 түхэлнүүдые илгаха, морфологическа шүүлбэри үнгэргэхэ, али нэгэн заабариин удха задалан бэшэхэ г. м. даабаринуудые дүүргэхээр байна. Үйлын шанар шэнжэ, ушар байдал харуулдаг хэлэлгын хубиие дайбар үгэ гэдэг. Тус темээр үгтэһэн даабаринууд богонихонууд, тодо харюу үгтэхөөр зохёогдонхой. Гол анхарал дайбар үгэ дахуул үгэ хоёрой илгаа харуулһан шэнжэнүүдтэ хандуулха шухала. "Уран үгын абдарһаа” гэһэн бүлэгэй таабаринуудтай, тоолуурнуудтай танилсуулха, дайбар үгэнүүдые олохо, илгааень тэмдэглэхэ г. м. даабаринуудые үгэхэ. Үгэнүүдэй хоорондохи харилсаа тэмдэглэһэн бэеэ даагаагүй хэлэлгын хуби – дахуул үгэ. Мэдүүлэл соохи үгэ болон мэдүүлэлнүүдые холбоһон харилсаа холболто үгэ тэмдэглэдэг гэхэшэлэн тон тобшоор дүримүүд үгтэнэ. Үгтэһэн даабаринуудһаа гадуур һурагшадай аман хэлэ хүгжөөлгын хүдэлмэри үнгэргэнгөө темэеэ бэхижүүлхэ. Хэшээлэй темэһээ дулдыдуулан, нэгэ һонин темэ шэлээд, тэрэнээ өөрын үзэмжөөр хэдэн даабаринуудые зохёоходо тааруу (илгаха, тэмдэглэхэ, һэлгэхэ, нэмэхэ г. м.) "Буряад арад”  "Һэеы гэр” "Амар сайн” Уран һайханай дээжэһээ Үйлэ байдал • Л. Доржиев "Тоһо иилэлгэ” зураг • Д.-Н. Дугаров "Хүлеэлгэ” г. м. "Эхэ нютаг” Буряадуудай шутэдэг тэнгэринэр "Амар сайн” Наадан һурая Минии бэе Минии хубсаһан "Түрэлхи хэлэеэ үзэе” Уран үгын абдарһаа  Арадай аман үгэ (12 жэлэй магтаал, тоолуурнууд, юртэмсын гурбан, оньһон үгэнүүд г. м.) "Амар сайн” "Шэдитэ биирэ” Мориной зүһэ. Уран һайханай дээжэһээ Ёһо заншал Нааданууд Ёһо заншал  Табан хушуу мал Очиров "Математикын нэрэ томьёогой хуряангы толи”, У-Ү., 1995. "Түрэлхи хэлэеэ үзэе” Уран үгын абдарһаа  Шүлэгүүд "Амар сайн” Уран һайханай дээжэһээ "Ёһо заншал”  Буддын шажан Буряад юртэмсэ Ёһо заншал Буряад арад Эхэ нютаг "Ёһо заншал”  Угсаата арадаймнай угай һургаалнууд.  Аха захаяа хүндэлхэ ёһо "Түрэлхи хэлэеэ үзэе” Уран үгын абдарһаа Арадай аман үгэ Таабаринууд "Ёһо заншал” Буряад арадай дуун "Эхэ нютаг” Амитанай аймаг г. м. Синтаксис. Хγнγγдэй хэлээрээ харилсан, бодолоо андалдажа, хоорондоо ойлгосохые хэлэлгэ гэдэг. Буряад хэлэлгэ, тэрэнэй байгуулга, илгарал болон хэрэглэлгэ тухай эрдэмэй нэгэ hалбариие буряад хэлэнэй синтаксис гэнэ. Синтаксисэй γзэдэг юумэнь: а) холбуулал, тэрэнэй байгуулга, илгарал ба хэрэглэлгэ; б) мэдγγлэл, тэрэнэй байгуулга, илгарал ба хэрэглэлгэ. № Сэдэб (темэ) Үзэгдэхэ материал Һурагшадай мэдэсэ γргэдхэлгэ, холбоо хэлэлгэ хγгжөөлгэ. Электронно номой материал 1 Холбуулал Дахуулал Мэдγγлэл. Юрын мэдγγлэл. Орёо мэдγγлэл. Сэхэ ба өөршэлэн хэлэлгэ. Найруулал, тэрэнэй байгуулга болон илгарал. Холбуулал тухай ойлгосо. Холбуулалнуудай илгарал. Холбуулалай шγγлбэри. Дахуулал тухай ойлгосо. Дахуулалнуудай байгуулга. Дахуулалнуудай илгарал. Дахуулалнуудай бодолго тайлбарилга. Дахуулалнуудай шγγлбэри хэлгэ. Хадаг бариха. Мэдγγлэл тухай ойлгосо. Мэдγγлэлнγγдэй зорилгоороо болон γгγγлбэреэрээ илгарал. Юрын мэдγγлэл тухай ойлгосо. Мэдγγлэлэй шухала гэшγγдые хэрэглэлгэ. Мэдγγлэлэй юрын гэшγγдые хэрэглэлгэ. Мэдγγлэлэй нэгэ тγрэл гэшγγд. Мэдγγлэлэй тододхоhон гэшγγд. Мэдγγлэлэй гэшγγн болодоггγй γгэнγγд. Юрын мэдγγлэлэй шγγлбэри. Орёо мэдγγлэл тухай ойлгосо. Ниилэлдэhэн орёо мэдγγлэл. Дахалдаhан орёо мэдγγлэл. Холболтогγй орёо мэдγγлэл. Ном соо γгтэhэн hорилгын, шалгалтын даабаринуудые, мγн холбуулалай шγγлбэри дγγргγγлжэ, hурагшадай мэдэсэ, шадабари шалгаха. Энэ сэдэб дамжуулхадаа, тогтомол холбуулалнуудта анхаралынь хандуулха, удхаарнь хγдэлмэри γнгэргэхэ. Тогтомол холбоо γгэнγγдые фразеологи гэжэ эрдэм шэнжэлдэг. Хγнэй хэлэлгые уран хурса, образно болгодог тогтомол холбуулалнуудые зγбөөр тааруулан хэрэглэжэ hургаха шухала. Багша hурагшадайнгаа аман ба бэшэмэл хэлэлгэ баяжуулха зорилго бэелγγлжэ, энэ сэдэбтэ элдэб тγхэлэй нэмэри даабаринуудые тааруулха аргатай. 1. Ж. Раднаевай зурагуудай гол элемент - дγрэ ажаглуулха. Геройнуудай аяг аашын шэг шарайн, γйлэ хэрэгγγдэй удхада тааруулан, тогтомол холбуулалнуудтай мэдγγлэлнγγдые зохёолгохо, багахан найруулалгануудые бэшγγлхэ. 2. Ш-Н. Цыденжаповай фразеологизмуудай буряад- ород толитой танилсуулха. Хγнэй зан абари Ажал хγдэлмэри Һуралсал, эрдэм гэхэ мэтэ сэдэбээр фразеологизмуудые суглуулха, согсолхо. 3. «Оньhон γгэнγγд» гэhэн хуби нээгээд, тогтомол холбуулалнуудые тэмдэглэхэ, удхыень тайлбарилха; ойлгоогγй γгэ толи соо оложо, удхыень элирγγлхэ г.м. даабаринуудые тааруулжа, hурагшадайнгаа хэлэнэй нөөсэ баяжуулха, хэлэ хγгжөөхэ. Буряад хэлэндэ дахуулалнууд ехэ олоор хэрэглэгдэдэг, тиимэhээ hурагшадта энэ сэдэб бγхөөр ойлгуулхын тула элдэб тγхэлэй практическа хγдэлмэринγγдые γнгэргэхэ зэргэтэй. Причастида гγ, али деепричастида хамаатай бэеэ дааhан γгэнγγдэй тааралые причастна гγ, али деепричастна (обородууд) дахуулалнууд гэнэ. Үгтэhэн даабаринууд hурагшадай дахуулал тухай юрэнхы мэдэсэ абалгада яhала hайн тааруулагданхай. Тγгэсхэлэй хγдэлмэри болгон, «Тγрэлхи хэлэеэ шудалая» гэhэн «Уран γгын абдарhаа» бγлэг соо γгтэhэн материал хэрэглэн, hурагшадтаяа шэнжэлэлгын хγдэлмэри γнгэргэжэ болохоор. Эндэ бγлэгөөр hурагшадаа хγдэлгэхэ. Причастна, деепричастна дахуулалнууд хэр олоор арадай аман зохёолдо, уран зохёолдо (прозо, поэзи соо) оршуулгануудта хэрэглэгдэнэб? Ямар илгаралай дахуулалнууд танай шэлэhэн зохёол соо дайралданаб? Дахуулалнууд хэлэлгэ байгуулгада ямар γγргэ дγγргэнэб? гэхэ мэтын асуудалнуудта hурагшад харюу бэдэрнэ. Тобшолол. Буряад хэлэндэ причастна болон деепричастна дахуулалнууд γргэнөөр хэрэглэгдэхэдээ, манай хэлэлгэ дэлгэрэнгы, тодо, хурса, нугархай болгоно г.м. Һурагшадай анхарал грамматикын нэрэ томьёогой толидо хандуулжа, тобшоор γгтэhэн сэдэбэй тайлбаринуудтай танилсуулха, ойлгоhоноо хγсэнэгтэ дээрэ хаража, бэхижγγлхэ дадалтай болгохо. Жэшээнь: «Мэдγγлэл тухай ойлгосо», «Мэдγγлэлэй шухала ба юрын гэшд» гэhэн темэнγγдээр хγсэнэгтэ харуулха, (Цыдендамбаева Г-Х., Жамьянова Ц-Х.Ж) Хэдэн хγсэнэгγγдые бγридхэжэ, нэгэ дэлгэрэнгы хγсэнэгтэ зохёолгохо, сээжэлдγγлхэ. Синтаксис соо γгтэhэн даабаринууд гол тγлэб сэглэлтэнγγдтэ γгтэнхэй. Мэдγγлэлэй нэгэ тγрэл гэшγγдые, тододхоhон гэшγγдые, мэдγγлэлэй гэшγγд болодоггγй γгэнγγдые зγб бэшэлгын дγримγγд hайнаар, тодоор хадуухын тула hурагшадаа эдэ сэдэбγγдтэ γгтэhэн хγсэнэгγγдтэ анхаралынь хурсадхаха шухала. Эдэ сэдэбγγдые γзэжэ байхадаа, электронно ном соо γгтэhэн hорилгын, шалгалтын даабаринуудые hурагшадаараа дγγргγγлхэ гэжэ оролдохо. Удха зорилгоороо эндэ γгтэhэн даабаринууд hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал яhала хγгжөөхөөр гэжэ hанагдана. Тиибэшье hурагшаднай адли тэгшэ ойлгосотой, бэлэдхэлтэй байдаггγй ушарhаань, багшын эрхэдэ даабаринуудые хэрэглэн, hурагшадайнгаа юрэнхы мэдэсэ γргэдхэн, элдэб тγхэлэй хγдэлмэринγγдые зохёон найруулхаар. Зохёохы, шэнжэлхы шанарай хγдэлмэринγγдые бэлдэхэдээ, багшын нэгэ ехэ сэдэбтэ хандабал, тааруу гγ гэжэ hанагдана. Байгал далай тухайгаа гγнзэгы мэдэсэ γгэхын тγлөө энэ хуудаhа нээгээд, сэдэб бγхэндэнь хандажа, ниилэлдэhэн, дахалдаhан, холболтогγй орёо мэдγγлэлнγγдые илгажа, хоорондонь удхатай холбоо оруулжа, найруулга зохёолгохо. Үгышье hаа, энэ ехэ сэдэб соо γгтэhэн юрын мэдγγлэлнγγдые ниилэлдэhэн, дахалдаhан союзуудаар холбожо, орёо мэдγγлэлнγγд болгохо г.м. даабаринуудые зохёон, хэшээлэйнгээ удха гγнзэгырγγлжэ боломоор. Синтаксис γзэжэ байхадаа, hурагшадайнгаа холбоо хэлэлгэдэ илангаяа ехэ анхарал хандуулнабди. Уран зохёолшодой уран найруулгатай, хγмγγжγγлхы удхатай богонихон рассказууд ном соо олоор γгтэнхэй. Эдэ зохёолнуудые уншуулаад, сэхэ ба өөршэлэн хэлэлгын жэшээнγγдые олгохо, сэглэлтын тэмдэгγγдые тайлбарилуулха гэхэ мэтын даабаринуудые дурадхажа болохоор. Найруулалай илгарал тодорхойлhон хγдэлмэринγγдые «Уран γгын абдарhаа» гэhэн бγлэг сооhоо бγридхэн согсолжо болохоор: Синтаксис γзэжэ байхадаа γгэhэн бэхижγγлгын даабаринуудай удха схемэ дээрэ тодорхойлбол… - Уран hайханай дээжэhээ γйлэ байдал Ж. Раднаев «Бэлэг», «Саhанай баяр», «Аймшагтай халаахай», «Бодол», «Нγхэрэй хөөрөөн», «Зунай бороо», «Хγсэлэ» • Тγрэлхи хэлэеэ γзэе» • Толи • Фразеологизмуудай толи • Уран γгын абдарhаа • Арадай аман γгэ • Оньhон γгэнγγд «Тγрэлхи хэлэеэ γзэе» «Уран γгын абдарhаа» Онтохонууд Шγлэгγγд Рассказууд Арадай аман γгэ Жэшээ: I бγлэг: Оньhон γгэнγγд. II бγлэг: Буряад арадай онтохон «Үгытэй хн» III блэг: А. Лыгденов «Бугын дуун» рассказ Ш. Нимбуевай шγлэгγγд. Мамин-Сибиряк «Зγрхэтэй шандаган» Багшын суглуулбариhаа Жамьянова Ц-Х.Ж. Синтаксис (хγсэнэгтэ) Цырендоржиева Грамматикын нэрэ томьёогой толи. Багшын суглуулбари Жамьянова Ц-Х. Ж. Синтаксис (Хγсэнэг) «Эхэ нютаг» Байгал далай * 15 элдэб сэдэбγγд γгтэнэ. «Буряад хэлэеэ γзэе» Уран γгын абдарhаа Рассказууд Сультимов • «Будын гомдол» г.м. Жэшээнь: Л.Толстой "Ногоон дээрэ шїїдэр ямар байдагба?” (зураглал) Б.Жанчипов "Холын хїдєєдэ” (юрэ хєєрэлгэ, зураглал, бодомжолго) г.м.
1 2 3 4 5 Категория: методические рекомендации \| Добавил: Yanjima
Просмотров: 3428 \| Загрузок: 38 \| Комментарии: 3 \| Рейтинг: 0.0/0

Всего комментариев: 1

Порядок вывода комментариев:

1 olgazandynova (06.02.2012 17:07)

Ехэ баяр баясхаланиие хургэнэб, Янжима Цыдендамбаевна! Багшанартамнай ехэ туһатай материал оруулбат!

» Форма подписки

» Сайты на бурятском

» ИнтерБелый месяц

» Наши проекты

» Литер. проекты

» Сайты дацанов

» Портфолио

» Модули ИПК

» Форма входа

» Наш опрос

» Загрузка файлов

» Время жизни сайта

» Статистика

Онлайн всего: 1

Гостей: 1

Пользователей: 0

» Поиск

» Закладки